[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Nieco ostrożniej można by powiedzieć, żeniezbędnym warunkiem trwałości reform czynszowych było, aby chłopczynszowy mógł wpłacać ustalony czynsz, a w związku z tym, aby mógłdostatecznie dużo produkować na sprzedaż i sprzedawać.37 E.Rostworowski Reforma pawiowska Pawia Ksawerego Brzostowskiego PH nr1-2 1953, s.105.393Omówiliśmy pokrótce wyjaśnienia podające warunki wystarczające i warunkiniezbędne wyjaśnianych zdarzeń.Rozróżnienia te nie pozwalają jednakuchwycić sensu poważnej części wyjaśnień przyczynowych spotykanych wbadaniach historycznych.10.WYJAZ
NIANIE PRZEZ PODANIE WARUNKÓW W DANEJ SYTUACJI NIEZB
DNYCHW literaturze historycznej znacznie częściej spotkać można wyjaśnienia, wktórych nie chodzi ani o podanie warunku wystarczającego, ani o podaniewarunku niezbędnego, lecz o wskazanie okoliczności, które są niezbędnedla zajścia danego zjawiska nie w każdej sytuacji, jak w przypadkuwarunku niezbędnego, lecz jedynie w pewnej konkretnej sytuacjihistorycznej.Mamy w tym przypadku do czynienia z przyczyną rozumianąjako warunek w danej sytuacji niezbędny, nazywany także niezbędnymskładnikiem jednego z alternatywnych warunków wystarczających.Różnicamiędzy tego rodzaju warunkiem a warunkiem niezbędnym bardzo istotna, anie zawsze uświadamiana, może najlepiej wystąpi na przykładzie.Wyjaśniając proces zjednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII-XIVwieku J.Baszkiewicz38 pisał, że warunkiem koniecznym tego zjednoczeniabył rozwój ekonomiczny polegający na przezwyciężaniu izolacjigospodarczej poszczególnych włości i rozszerzaniu wymiany towarowej.Napierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że chodzi tu o warunek nazywanyprzez nas warunkiem niezbędnym, a więc o stwierdzenie, że tylko wtedy,gdy następuje rozwój ekonomiczny kraju, mamy do czynienia z procesemzjednoczenia politycznego.Jednakże autor doskonale zdaje sobie sprawę ztego, że w warunkach izolacji gospodarczej poszczególnych ziem powstawałynieraz jednolite państwa, że więc nie tylko wtedy, gdy następuje rozwójekonomiczny, przezwyciężający izolację gospodarczą poszczególnych częścikraju, może powstać zjednoczone państwo.Baszkiewiczowi nie chodzi więcwcale o stwierdzenie, że rozwój stosunków rynkowych jest w każdejsytuacji niezbędny dla zjednoczenia państwa.Natomiast autor ów twierdzi,że rozwój ekonomiczny był w warunkach Polski XIII w.niezbędny dlazjednoczenia, to znaczy, że gdyby taki rozwój ekonomiczny w Polsce XIIIwieku nie nastąpił, to nie nastąpiłoby wówczas zjednoczenie państwa.Bezpopadania w sprzeczność można twierdzić, że jakaś okoliczność jestwarunkiem w danej konkretnej sytuacji niezbędnym dla zajścia zdarzeniapewnego typu, zdając sobie jednocześnie sprawę, że nie tylko wtedy, gdyokoliczność taka zachodzi, występuje zdarzenie badanego typu.Tego rodzaju zależność, stwierdza J.Rutkowski, kiedy wspominając oostrych i krwawych rozruchach chłopskich (takich jak bunt z r.1768)pisze, że  główna przyczyna intensywności tych ruchów leżała w tym, żeistniejące w łonie ustroju rolnego antagonizmy klasowe były używane przezsąsiednie mocarstwo jako środek osłabiający siły Rzeczypospolitej iułatwiający przez to przeprowadzenie rozbiorów"39.Oczywiście wiadomo, żenie tylko wtedy, gdy występuje obca inspiracja, dochodzi do silnych anty-feudalnych ruchów chłopów.Zdaniem Rutkowskiego jednak, gdyby wkonkretnej sytuacji południowo-wschodnich ziem państwa polskiego w XVIIIw.nie było obcej inspi-38 J.Baszkiewicz Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomieXIII i XIV wieku, Warszawa 1954.39 J.Rutkowski Historia gospodarcza Polski, s.264.394racji, to ruchy te nie przybrałyby tak wielkich rozmiarów.Mamy tu więcdo czynienia z podaniem warunku w danej konkretnej sytuacji niezbędnego.A oto inne przykłady, podobnie jak podane wyżej, nie nasuwającewątpliwości co do intencji autora.St.Zachorowski dawał wyrazprzekonaniu, że rozwój poczucia narodowego był warunkiem w sytuacjiPolski XIII i XIV w.niezbędnym dla obrony przed wrogami; pisał bowiem,że  bez poczucia narodowego Polska nie byłaby zdolna wyjść nie tylkozwycięsko, ale nawet obronną ręką z tych powikłań i katastrof, któremiały jej przynieść najbliższe dziesiątki lat"40.Wreszcie można się domyślać, że kiedy np.St.Arnold pisał, że w Europiezachodniej  wytwarzanie się rynku narodowego.staje się podstawą dlaprzemian w nadbudowie politycznej, do wytwarzania się państwscentralizowanych"41, to chodziło mu o stwierdzenie, że jakkolwiek bezrynku ogólnonarodowego powstawały nieraz scentralizowane państwa, tojednak w warunkach Europy zachodniej bez powstania takiego rynku państwatakie nie powstałyby, że więc powstanie rynku ogólnonarodowego byłowarunkiem w sytuacji Europy zachodniej niezbędnym dla powstania państwscentralizowanych.Pomijamy tu, rzecz jasna, sprawę prawdziwości i zasadności przytoczonychprzykładowo stwierdzeń.Może ona być nieraz wysoce sporna.Natomiastrodzaj zależności, o którego stwierdzenie w tych zdaniach chodziło, nienasuwa tutaj na ogół trudności interpretacyjnych.Przy analizie niektórych wyjaśnień przyczynowych nie ulega najmniejszejwątpliwości, że intencją ich autorów było czasem wykrycie warunkuwystarczającego, czasem wykrycie warunku niezbędnego, czasem wykryciewarunku w danej sytuacji niezbędnego.Terminologia używana w tego rodzajuwyjaśnieniach bywa rozmaita, lecz w wielu przykładach rodzaj poszukiwanejzależności nie nasuwa wątpliwości interpretacyjnej.Można prowadzić spóro to, jak często historycy podejmujący zadanie wyjaśniania przyczynowegojakiegoś zdarzenia szukają jego warunku wystarczającego albo niezbędnego,albo w danej sytuacji niezbędnego.Fakt stawiania sobie w ogóle tegorodzaju zadań wydaje się jednak niesporny.lt.WYJAZ
NIANIE PRZEZ PODANIE WARUNKÓW SPRZYJAJ
CYCHWyjaśnienia spotykane w naukach historycznych bardzo często wskazują jakoprzyczyny okoliczności, które można interpretować jako warunkisprzyjające (nazwę tę zaproponował A.Malewski) w podanym wyżej sensie.Tego rodzaju zjawisko występuje szczególnie jaskrawo tam, gdzie wyjaśniasię pewien proces wskazując na wiele czynników, które mają go tłumaczyć.Oto np.S.Kieniewicz, tłumacząc dlaczego w okresie od rozbiorów douwłaszczenia chłopów w Królestwie  wystąpienia chłopów stają sięczęstsze, liczniejsze, rozleglejsze; ich sposoby działania -bardziejzróżnicowane; ich cele  ściślej określone", pisze że  wiele przyczyntłumaczy tę jakościową zmianę".Wśród tych wielu przyczyn wymienia on naprzykład wzrost eksploatacji chłopów i pojawienie się obok dawnych nowych form wyzysku, rozwój kontaktów wsi z rynkiem i związane z tymkorzyści, dezorganizację aparatu państwowego na przełomie40 R.Gródecki, S.Zachorowski Dzieje Polski średniowiecznej t.I Kraków1926, s.325.41 S.Arnold Podłoże gospodarczo-społeczne polskiego Odrodzenia.Odrodzenie w Polsce t.I Warszawa 1955, s.119 [ Pobierz całość w formacie PDF ]